باگذشت چند روز از پایان نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران و فرو نشستن جنجال تبلیغاتی وزارت ارشاد و ارایه اطلاعات حداقلی از سوی خانه کتاب و ادبیات در باره این نمایشگاه ، می توان قدری به تحلیل این رویداد فرهنگی پرداخت. هرچند ارزیابی دقیق تر نیازمند اطلاعات  بیشتری است که متاسفانه هنوز در دسترس نیست.

قبل از برگزاری نمایشگاه نیز گفته بودیم که این نمایشگاه علیرغم تکذیب برگزار کنندگان ، برداشتی  از نمایشگاه بین المللی کتاب تهران است، هر چند متولیان امر بنا به مصالحی  بنا نداشتند آن را جایگزین نمایشگاه فیزیکی بدانند اما در مقام مقایسه و آمار- که به آن نیز خواهیم پرداخت- نیم نگاهی به آمارهای فروش کتاب در نمایشگاه سی و دوم داشتند.

از جمله مواردی که این باور را تقویت می کند، الگو برداری از تمام آیتم های اجرایی نمایشگاه فیزیکی در این رویداد بود . برنامه هایی نظیر نشست های فرهنگی، بازار جهانی کتاب، رادیو نمایشگاه و... البته تا کنون هیچ آمار دقیقی از میزان استقبال مخاطبان از این برنامه ها ارایه نشده و معلوم نیست هریک از این برنامه ها چند بازدید  کننده داشته است؟ و آیا با توجه به حجم محدود سرورهای نمایشگاه، تدارک چنین برنامه ها و فشار مضاعف به سرورهای نمایشگاه چقدرضروری بوده است؟ چرا که هدف اصلی و اولیه برگزاری نمایشگاه کمک به نقدینگی ناشران و جبران ضررهای ناشی از کرونا اعلام شده بود.

نکته دومی که باید به آن اشاره کرد عدم آزمایش فرایند برگزاری اعم از نرم افزار، لجستیک و ارتباط با مرکز پشتیبانی در اندازه ای کوچکتر ودر قالب طرح پایلوت بود. اقدامی که مدیر عامل محترم خانه کتاب در مصاحبه ای آن را ناممکن اعلام کردند و گفتند هیچ رویدادی قابل مقایسه با نمایشگاه مجازی نبوده است!

البته این اظهار نظر قدری غیر منطقی بنظر می رسد،چرا که اگر چنین اتفاقی رخ می داد لااقل بخشی از ایرادات سایت پر از اشکال نمایشگاه خودنمایی کرده و برگزار کنندگان قبل از افتتاح رسمی در صدد رفع آن برمی آمدند. همانطور که از نام طرح آزمایشی پیداست، نمونه  نمایشگاه پایلوت مانند  نمایشگاه کتابهای دفاع مقدس در شهریور ماه گذشته می توانست از هر حیث نمونه ای برای تست این رویداد در مقیاسی محدود باشد. اما تعجیل و شتابزدگی وزارت ارشاد در برگزاری نمایشگاه مانع از آن شد که نمایشگاه با وجهه ای آبرومند کار خود را آغاز نماید.

بدون تردید در صورت انجام طرح پایلوت، ناشران آشنایی بیشتری با فرایند پیدا می کردند و نواقص را به برنامه ریزان نمایشگاه گوشزد می نمودند. نواقصی که متاسفانه تا پایان نمایشگاه هم رفع نشد.

نکته بعدی ارایه آمارفله ای خرید کتاب از سوی روابط عمومی خانه کتاب و ادبیات بود که بیشتر بنظر می رسید برای رفع تکلیف است تا انجام وظیفه!

تا پایان نمایشگاه معلوم نشد آمار خرید های اعلامی مربوط به کدام بخش از کتابهاست ؟ حتی خرید کتاب داخلی و خارجی نیز تفکیک نشده بودند و معلوم نبود چه حجمی از خریدها با استفاده از بن کتاب بوده و چه بخشی بصورت آزاد؟ چه حجمی از خریدها مربوط به سازمانها و نهادهاست و یا اینکه چه حجمی از خرید مربوط به هیات خرید کتاب وزارت ارشاد است؟ اینها در حالیست که یکی از ویژگیهای پلتفرمهای فروش آنلاین، دسترسی لحظه ای به این اطلاعات است.

اما چند نکته در مورد اطلاعات حداقلی ارایه شده از سوی خانه کتاب در باره نمایشگاه مجازی قابل ذکر است.

   در گزارش روابط عمومی خانه کتاب آمده است: "نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران با فروش یک میلیون و 254هزار و 599 نسخه کتاب به ارزش 640 میلیارد و 258میلیون و 77هزار و 568 ریال به کار خود پایان داد.

   در نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران 223هزار و 867 سفارش ثبت شده است که از این تعداد 122هزار و 458 سفارش ارسال و 101هزار و 409 سفارش در انتظار ارسال هستند. 

همچنین در مدت زمان برگزاری این نمایشگاه، 570 هزار و 829 بسته از طریق پست و 27هزار و 805 بسته از طریق خود ناشر ارسال شد"

   همانطور که ملاحظه می فرمایید در کل نمایشگاه حدود 224 هزار سفارش ثبت شده است،یعنی بطور میانگین روزانه 24هزار سفارش. این یعنی سایتی که ادعا می شد در لحظه می تواند پذیرای جمعیت میلیونی مراجعه کنندگان باشد، تنها توانسته بطور متوسط 24 هزار سفارش را در شبانه روز پاسخگو باشد. اگر بپذیریم که مراجعین میلیونی بوده اند، لاجرم باید این نکته را هم بپذیریم که بسیاری از آنان  بدلایل متعدد از جمله ناتوانی سایت، از خرید منصرف شده و تنها گروه دارندگان بن کتاب- بدلیل نگرانی از هدرفتن اعتبار بن هایشان- ناچار شده اند به هر قیمتی از سایت نمایشگاه خرید خود را انجام دهند.

 اما در ارایه آمار فروش نیزبین آماری که ارائه شده با آنچه تحلیل می شود فاصله  بسیاری است. در آمار فروش نمایشگاه گفته شده است که این نمایشگاه 64  میلیارد تومان فروش داشته است، اما آنچیزی که پنهان می شود اینست که رقم اعلام شده قیمت پشت جلد کتابها بدون در نظر گرفتن تخفیف ناشران و یارانه اعطایی معاونت فرهنگی است.

بعبارت ساده تر رقم گردش مالی نمایشگاه - باکسر تخفیف ناشران (حداقل ده درصد)- بالغ بر57.8میلیارد تومان خواهد بود. این نکته جایی اهمیت پیدا می کند که برگزار کنندگان نمایشگاه در مقایسه با فروش نمایشگاه سی و دوم ، اظهار می کنند که این نمایشگاه پنجاه درصد از فروش نمایشگاه فیزیکی را پوشش داد. حال آنکه چنین نیست.

نمایشگاه سی و دوم 123 میلیارد تومان تراکنش مالی خالص از طریق دستگاههای پوز بانک شهرداشته و مضافا قریب به 80 میلیارد تومان نیز از طریق پوزهای سیار و فروش نقد گردش مالی ایجاد کرده است که اگر تورم 89 درصدی قیمت کتاب- به اذعان سایت خبری خانه کتاب- نسبت به سال گذشته را نیز به آن بیافزاییم ، رقمی بالغ بر 378 میلیارد تومان )خالص) خواهد شد.

با این حساب نمایشگاه مجازی با گردش مالی 57.8 میلیارد تومانی و علیرغم تزریق یارانه 16 میلیاردتومانی ، تنها توانسته موفقیت 15.3 درصدی نسبت به نمایشگاه سی و دوم  بدست آورد.

اما نکته قابل تامل دیگری که از این آمار حداقلی خانه کتاب می توان بدست آورد اینست که از مجموع 224 هزار سفارش، نزدیک به 600 هزاربسته - یعنی تقریبا سه برابر- به درب منازل سفارش دهندگان ارسال شده و یا درحال ارسال است.

بعبارت دیگر یعنی هریک از سفارش دهندگان بطور میانگین از سه ناشر کتاب خریده اند که ستاد برگزاری نمایشگاه بجای تجمیع سفارشات و ارسال متمرکز به ازاء هر سفارش، سه نوبت به درب منازل مردم مراجعه کرده اند و این یعنی؛ سه بار تردد بیشتر،سه بار آلودگی هوای بیشتر،سه بار مصرف سوخت بیشتر، سه بار احتمال به ویروس کرونای بیشتر و سه بار پرداخت یارانه بیشتر به شرکت پست! و این یعنی یک رکورد!!

جالب است که بدانیم پلتفرمهای موجود و فعال در بازار، این مشکل را با راه حل های بسیار سادۀ نرم افزاری حل کرده اند وهم اکنون در حال کار هستند.

اما در مصاحبه های مختلفی که این روزها در رسانه ها منتشر می شود اینگونه القا می شود که نمایشگاه مجازی در مقایسه با نمایشگاه فیزیکی هزینه سربار جزیی( نزدیک به یک میلیارد تومان) داشته است که متاسفانه این گزاره نیز خالی از اشکال وایراد نیست.

با توجه به آماری که روابط عمومی خانه کتاب منتشر نموده، نزدیک به 580 هزار بسته از سوی ناشران برای متقاضیان ارسال شده و یا درحال ارسال است. همانگونه که می دانید بسته بندی تمام کتابها حتما بایستی با استاندارد شرکت پست و ضرورتا با استفاده از کارتن ها ولفاف های ارائه شده از سوی این شرکت انجام می شد(که متاسفانه کارتن ها و لفاف ها نیز 30 درصد گرانتر از بازار آزاد در اختیار ناشران قرار داده شد). از سوی دیگر پرینت فاکتور وانجام سایر عملیات نیز بعهده ناشر بوده است . اگر برای هریک از بسته بندی ها رقم میانگین 5000 تومان را در نظر بگیریم ، هزینه ای که ناشران از جیب خود بابت برگزاری نمایشگاه پرداخته اند معادل 2میلیارد و900 میلیون تومان خواهد شد. باضافه اینکه در بسته های بالای ارزش ریالی 50 هزار تومان ،بخشی از هزینۀ پستی نیز بعهده ناشران بوده است.

همچنین در نظر داشته باشید که شرکت پست بعنوان بنگاهی اقتصادی امکان ارایه یارانه به بسته های ارسالی ندارد مگر اینکه با توافق بین شرکت پست و طرف قرارداد(وزارت ارشاد) صرفا تفاهمنامه ای مبنی بر یکسان سازی قیمت ارسال بسته ها (آنهم فقط در بسته های با ارزش کمتر از 50 هزار تومان) منعقد گردد.

با یک محاسبه ساده متوجه می شویم که شرکت پست نیز از دو مسیر از نمایشگاه مجازی منتفع شده

1.      فروش کارتن ولفاف در تیراژ انبوه و با قیمت 30درصد بالاتر از قیمت بازار

2.      دریافت هزینه پستی از ناشران و وزارت ارشاد(در قالب یارانه)

چنانچه معدل هزینه های پستی به ازاء هربسته را نیز 5000 تومان در نظر بگیریم، 2میلیاردو900 میلیون تومان سهم شرکت پست خواهد بود.

ملاحظه می فرمایید که در خوشبینانه ترین حالت نمایشگاه مجازی حداقل 6 میلیارد و800 میلیون تومان ( یک میلیارد تومان هزینه های اجرایی نمایشگاه - به گفته معاون امور فرهنگی وزارت ارشاد- 2/900/000/000 تومان برآورد هزینه بسته بندی و عملیات اجرایی توسط ناشران و 2/900/000/000 تومان برآورد یارانه اعطایی به شرکت پست)هزینه بالاسری داشته است.

با احتساب یارانه 16 میلیارد تومانی وزارت ارشاد و هزینه های بالاسری 6میلیارد و 800 میلیون تومانی نمایشگاه، متوجه می شویم که وزارت محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی برای برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران 22میلیارد و 800 میلیون تومان هزینه کرده است که طبیعتا این هم در نوع خود یک رکورد بحساب می آید!

نکته پایانی اینکه ، قبلا هم گفته شده بود که دولت تاجر خوبی نیست و اساسا ورود دولت به حوزه های کسب وکار بخش خصوصی نتیجۀ مثبتی بهمراه نداشته و بیشتر آسیب زا بوده است.

تجربه نمایشگاه مجازی ثابت کرد  که وزارت ارشاد و موسسات وابسته به آن بجای مداخله مستقیم در بازار و کسب و کار بخش خصوصی، بهتر است به وظایف حاکمیتی خود مشغول باشند و با استفاده از مکانیزمها و ابزارهایی که در اختیار دارند به توسعه و گسترش بازارکتاب و افزایش تقاضا ی خرید کتاب بپردازند.

بنظر می رسد نمایشگاه مجازی کتاب تهران با روند فعلی و دلایل زیر ادامه امکان حیات - لااقل به شکل موجود- نخواهد داشت.

1.      عمر دولتها و مسئولین دولتی کوتاه است و بمحض تغییر در شاکلۀ دولت، بسیاری از این طرحها دستخوش تغییرات جدی می شوند و یا بعضا به فراموشی سپرده می شوند.

2.      نمایشگاه مجازی و اساسا کسب وکار دیجیتال بر خلاف نمایشگاه فیزیکی در انحصار دولت نیست و بدلیل رخوت حاکم بر دستگاههای دولتی،  دولت در یک رقابت سالم نمی تواند رقیبی برای بخش خصوصی بحساب بیاید و چابکی و چالاکی بخش خصوصی حتما برآن فائق خواهد شد.

3.      تنها مزیت رقابتی دولت در این عرصه،بهره مندی او از منابع مالی- یارانه- است که آنهم با توجه به شرایط و اقتضائات بودجه ای در حال فروکش کردن است.  و بهتر آنست که دولت محترم با تدوین آیین نامه های حمایتی، تشکلهای بخش خصوصی را به مشارکت گرفته و با هدایت یارانه ها به سمت نمایشگاههای تخصصی- با مشارکت نهادهای غیردولتی-  وپروژه هایی نظیر طرح  فصلی حمایت از کتابفروشان ،زمینه توسعه و گسترش کسب وکار ناشران و کتابفروشان را فراهم نماید.

در پایان لازم است این نکته را یادآور شوم، آنچه گفته شد صرفا تحلیل نمایشگاه مجازی کتاب تهران بود و این گفته ها نافی زحمات پرسنل زحمتکش خانه کتاب و ادبیات ایران نبوده،که در این ایام شاهد زحمات آنان بوده ام.