نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را با سابقه 32 دوره برگزاری، باید بزگترین رویداد کتاب‌محور تاریخ ایران دانست؛ رویدادی که مطابق با تقویم فرهنگی کشور، و به‌جز دوسال اخیر که کرونا منجر به تعطیلی آن شده، در اردیبهشت‌ماه هر سال برگزار شده است.

مطابق با سنت همیشگی؛ نمایشگاه کتاب تهران؛ عبارت بوده است از گردهم‌آیی روزه‌ی ناشران که با فروش عناوین خود، به نقدینگی قابل قبولی دست پیدا کنند؛ اما اصلی‌ترین چالش این رویداد، دقیقا از عنوان آن شروع می‌شود: «نمایشگاه» یا «فروشگاه»؟ شواهد و قرائن حاکی از آن است که بعد «فروشگاهی» آن، همواره بر بعد «نمایشگاهی»اش چربیده و این مساله، 32 سال است که این رویداد را از رسیدن به استانداردهای نمایشگاهی بازداشته ‌است.

اینکه نمایشگاه، جای فروش کتاب نیست و نمایشگاه‌های تراز نخست جهان، فعالیت‌های خود را به معرفی عناوین تازه، برگزاری نشست‌ها و جلسات تخصصی، مذاکرات با همتایان جهانی و ترجمه و مبادله‌ی حق انتشار کتاب اختصاص می‌دهند، از جمله کارکرد‌هایی‌ است که در نمایشگاه کتاب تهران، هموار زیر سایه‌ی بُعد فروشگاهی، ضعیف و حداقلی مانده و تقویت آن، نیازمند اصلاحات اساسی در شکل و ماهیت آن است؛ اقدامی در حد یک «جراحی» بزرگ و سنگین.

با شیوع ویروس کرونا و اعلام تعطیلی برخی نمایشگاه‌های تراز اول بین‌المللی در حوزه کتاب، اولین بار نمایشگاه بلونیا بود که ایده برگزاری نمایشگاه بر بستر فضای مجازی را پروش داد. در همان مقطع که کش‌مکش‌ها بر سر بودن و یا نبودن سی‌وسومین نمایشگاه کتاب تهران ادامه داشت، این پرسش به ذهن‌ها متبادر می‌شد:

«برگزار شدن نمایشگاه کتاب بولونیا به‌صورت مجازی و مبتنی بر اینترنت، اقدامی است که از چهارم ماه می (۱۵ اردیبهشت) کلید می‌خورد. دیکته نانوشته غلط ندارد و قطعا اولین تجربه برگزاری یک نمایشگاه‌بین‌المللی کتاب در فضای مجازی، نکات آموزنده زیادی را به‌همراه خواهد داشت. اما مساله‌ای که باید به آن توجه کرد، تلاشی‌است که از سوی برگزارکنندگان برای ایفای رسالت اصلی خود انجام می‌شود؛ در حالی‌که ماهیت نمایشگاه کتاب تهران، مبتنی بر فروش مستقیم است و برگزار نشدن آن به‌صورت فیزیکی، نه‌تنها امکان فروش کتاب را به چالش می‌کشد؛ بلکه امکان تعامل و تبادل تجریات، دانش و احیانا تبادل حق انتشار کتاب بین ناشران داخلی و خارجی نیز تهدید می‌شود. در یک کلام می‌توان گفت نمایشگاه کتاب تهران، نمایشگاه منعطفی نیست و در شرایط ویژه‌ای چون شیوع کرونا، چندان چاره‌بردار نیست.» 

پا گذاشتن در مسیری نیازموده، هر قدر که در ابتدا توام بود با سوال و ابهام، اما رفته‌رفته ایده‌ها و طرح‌های اولیه را پخته‌تر و جدی‌تر می‌کرد. به هرحال برگزاری نمایشگاه بر بستر فضای مجازی و به‌صورت آنلاین، محدودیت‌هایی را به همراه داشت اما هم‌زمان می‌توانست امکانات ویژه‌ای را به اهالی کتاب و دوستداران مطالعه ارائه کند که دسترس‌پذیر‌شدن آن در سطح کشور و تحقق برنامه‌ی «عدالت فرهنگی»، اصلی‌ترین و جذاب‌ترین آن‌ها بود.

«بخش فستیوالی نمایشگاه موجب شده تا این رویداد، حرفه‌ای برگزار نشود؛ گویا هدف از برگزاری نمایشگاه، شوآف و نمایش است! با این حساب؛ آیا با تاکید بر برگزاری نمایشگاه فیزیکی، به‌دنبال ادامه این وضعیت هستیم؟... نمایشگاه کتاب تهران باید ساختار‌مند شود. برگزاری یک رویداد واحد به نام نمایشگاه کتاب تهران، جنبه‌های قابل‌توجهی از‌جمله تبلیغات در سطح ملی و یا تخصیص انواع یارانه‌ها را داریم... قابلیت اجرای برگزاری برنامه‌های جنبی نمایشگاه با توجه به فناوری‌های نوین و توسعه شبکه‌‌های اجتماعی وجود دارد و...» 

اما صرف‌نظر این امکانات، ایجاد نسخه مجازی نمایشگاه کتاب، می‌توانست گامی موثر در رسیدن به استانداردهای نمایشگاه و تحقق آن «جراحی» سنگین در اصلاح نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران باشد:

« دسترسی به زیرساخت فنی و قدرتمند برای برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب که البته یکبار مصرف نیست را می‌توان در حوزه‌های فرهنگی دیگر به‌عنوان یک سرمایه استفاده کرد؛ علاوه‌‌براین در بررسی‌های اولیه مزیت‌های نمایشگاه مجازی کتاب، اجرای این شیوه گامی تلقی شد برای رفع بزرگ‌ترین نقص نمایشگاه فیزیکی یعنی بُعد فروشگاهی آن است؛ به‌عبارت دیگر رفته‌رفته بار فروشگاهی در فضای مجازی، و بُعد نمایشگاهی به شکل حضوری اجرا شود.» 
 
با برگزاری نخستین دوره از نمایشگاه مجازی کتاب تهران و ثبت آمارهایی که هم برای فعالان صنعت نشر و هم برای مجریان نمایشگاه غیرقابل پیش‌بینی بود، حساب ویژه‌ای روی برگزاری مجازی این رویداد باز شد. همچنین با کنترل نسبی ویروس کرونا در ماه‌های پایانی سال گذشته (1399)، به احتمال بازگشایی نمایشگاه فیزیکی در سال 1400 قوت بخشید. اما این سوال مطرح بود که درصورت بازگشتن قطار نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به ریل سی‌وچندساله‌ی خود، تکلیف نمایشگاه مجازی کتاب چه می‌شود؟:

« - تجربه موفقیت‌آمیز نمایشگاه مجازی کتاب تهران در حوزه فروش، خواه‌ناخواه این نتیجه را به ذهن متبادر می‌کند که فضای مجازی –خصوصا با توجه به محدودیت‌های موجود- نمی‌تواند در تحقق اهداف نمایشگاهی، کار چندانی را پیش ببرد و خلاء نمایشگاه فیزیکی را از این منظر پُر کند. با این اوصاف، این‌طور به نظر می‌آید که ظرفیت مجازی را صرفا، معطوف به بخش فروش کنیم. این اتفاق، البته فواید ثانویه دیگری را به‌همراه دارد که اصلی‌ترین آن‌ها، قدم برداشتن به سمت نمایشگاهی با استانداردهای جهانی و فاقد فروش است.
- یکی از اصلی‌ترین نقدهایی که طی سی‌وسه‌ سال گذشته متوجه نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بوده، فروشگاهی بودن آن است. حالا اگر بخواهیم بخش فروش را با کمترین خسارت و نگرانی، از نمایشگاه سی‌وچندساله کتاب تهران حذف کنیم، بهترین گزینه انتقال آن به فضای مجازی است.
- نمایشگاه مجازی کتاب تهران می‌تواند شعبه‌ مجازی نمایشگاه کتاب تهران باشد. مردم می‌توانند خریدهای خود را از طریق نمایشگاه مجازی انجام دهند و نمایشگاه فیزیکی، مانند همه نمایشگاه‌های حرفه‌ای در جهان، به فضایی تخصصی برای کارشناسان و دست‌اندرکاران، تعاملات، قراردادها و مسائل صنفی تبدیل شود. با این شرایط، دیگر شاهد آن حجم از ترافیک مشتریان و آن حجم از تیراژ‌ها و محموله‌های کتابی در غرفه‌ها نخواهیم بود و غرفه‌داران، با چیدمان تنها یک نسخه از کتا‌ب‌های تازه منتشر شده خود، به‌جای اینکه وقت خود را صرف فروش و کارت کشیدن و صدور فاکتور بکنند، می‌توانند به تعامل بیشتر با مخاطبان و همکاران خود امیدوار باشند؛ البته اگر در آن میان، کسی هم خواهان کتابی شد، امکان ثبت سفارش به‌شکل آنلاین هم وجود خواهد داشت.»
 
با نزدیک شدن به پایان سال 1400 و تزریق سراسری واکسن کرونا، بحث برگزاری نمایشگاه کتاب 1401 در اردیبهشت‌ماه، به یکی از داغ‌ترین بحث‌ها در فضای عمومی جامعه و تخصصی نشر تبدیل شده است. مسئولان و مجریان این رویداد، برنامه‌ریزی‌های لازم را آغاز کرده‌اند و کارها را با فرضِ صدور مجوز برگزاری فیزیکی این نمایشگاه -در مصلای تهران- از سوی ستاد ملی مقابله با کرونا، پیش می‌برند. با این حساب، برگزاری «مطلقا» نمایشگاهی این رویداد و انتقال بخش فروش به نسخه مجازی، می‌تواند گامی ارزشمند در مسیر اصلاح ساختاری بزرگترین رویداد فرهنگی کشور و ارتقاء آن در سطح بین‌المللی باشد. طبیعتا این تصمیم می‌تواند با کنترل جمعیت بازدیدکنندگان که عمدتا مخاطبان یا کاربران تخصصی صنعت نشر خواهند بود، در رعایت پروتکل‌های بهداشتی و جلب نظر ستاد مقابله با کرونا، موثر واقع شود.