نخستین تجربه‌ها همیشه با چالش‌ها و مشکلات متعددی همراه بوده است؛ نمایشگاه مجازی کتاب تهران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و چه بسا فراتر هم رفته است.
از همان روز‌هایی که زمزمه برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران به گوش رسید، ناشران ته‌مانده‌های امیدشان را گذاشتند کف دستشان و بساط غرفه مجازی را کم کم مهیا ساختند تا دیگر بیش از این شاهد خاک خوردن کتاب‌ها در انبار‌ها نباشند، به امید اینکه این رویداد فرصتی باشد تا بار دیگر چشم‌کتاب‌ها از پشت صفحه تلفن‌های همراه و لپ‌تاب‌ها به جمال مخاطبان روشن شود؛ اکنون نخستین تجربه نمایشگاه مجازی کتاب تهران با تمام نواقص و مشکلاتش شب گذشته با فروش یک میلیون و ۲۵۴هزار نسخه کتاب به ارزشی حدود ۶۴ میلیارد تومان به کار خود پایان داد.
مسئولان برگزاری نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران معتقدند این رویداد به عنوان سرآغاز فروش آنلاین یکپارچه در حوزه ادبیات و نشر، حرکتی شایسته و قابل تقدیر است هر چند که با مشکلات فنی و زیرساختی فراوانی همراه بوده است. اما باید دید ناشران تا چه اندازه با این نظرات موافق بوده و چه ارزیابی از این سبک از نمایشگاه ارائه میدهند؛ نگاهی همه جانبه به این رویداد نیازمند دانستن دیدگاه ناشرانی است که دارای موقعیت‌های گوناگون بوده اند؛ به همین منظور تلاش کردیم در این گزارش به انعکاس دیدگاه ناشران مطرح و از طرفی ناشران متوسط بپردازیم.
نمایشگاه مجازی کتاب؛ تلنگری برای ناشران
اگر چه بسیاری از ناشران معتقدند برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران در شرایط موجود، گام مثبتی بوده، اما تحلیل جزئی این رویداد متاثر از میزان فروش آن‌ها از این رویداد است.
محسن شاه‌آبادی مدیر فروش و توزیع نشر مهرستان درباره اثرگذاری این رویداد میگوید: فرصت نمایشگاه مجازی کتاب تهران برای آن دسته از ناشرانی که در فضای آنلاین و دیجیتال حضور دارند و فعالیت میکنند و مخاطب از این طریق او را دنبال می‌کند، مغتنم و مطلوب است، اما برای دیگر ناشرانی که به لحاظ دیدگاه‌های سنتی یا مشکلات زیرساختی با فعالیت‌ها وتبلیغات مجازی بیگانه است طبیعتا نمایشگاه مجازی کتاب تهران گردش مالی خاصی را برایشان به دنبال نداشته است. این رویداد برای تمام ناشران یک فرصت ارزیابی را فراهم کرد تا دریابند به چه میزان در فضای مجازی شناخته شده هستند و مخاطب از دریچه فضای مجازی چه قدر آن‌ها را می‌شناسد.
این ناشران با بررسی آثار فروخته شده دریافته از تعداد سفارش‌های روزانه که بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ عنوان کتاب بوده است ۸۰ درصد آن به کتاب پریدخت نوشته حامد عسگری بر‌می‌گردد؛ مدیر فروش نشر مهرستان میگوید: ما از این مسئله دریافتیم که تولید محتوا در فضای مجازی درباره کتاب‌ها به شدت در میزان استقبال و سلایق مخاطبان تاثیر گذار است؛ با این وجود فارغ از میزان فروش هر چه که در این چند روز تحت عنوان نمایشگاه مجازی کتاب تهران اتفاق افتاد برای تمام ناشران تلنگری بود تا بیش از گذشته نسبت به فعالیت‌های مجازی اهتمام ورزند.
تا جبران خسارت‌ها فاصله زیادی مانده‌است
محمد حقی، مدیر نشر کتابستان در مجموع معتقد است در شرایط کنونی هرگونه اقدامی که رونق اقتصادی را هر چند اندک بر فضای نشر کشور برگرداند، گامی مثبت و تاثیرگذار است، اما هر رویدادی را بایستی در جایگاه خود تحلیل و ارزیابی کرد. نمایشگاه فیزیکی کتاب تهران مجموعه‌ای از اتفاقات و رویداد‌ها بود که برگزاری آن‌ها در نمایشگاه مجازی با توجه به محدودیت ها، امکان پذیر نیست؛ رویداد‌ها و مراسم‌هایی نظیر دیدار ناشران و نویسندگان با مخاطبان، برگزاری جشن‌های امضا که در میزان فروش نمایشگاه تاثیر مثبت قابل توجهی را به جا می‌گذاشت.
این ناشر با بیان اینکه میزان رضایت ناشران مختلف از فروش نمایشگاه مجازی کتاب تهران با توجه مقدار فروش‌شان متفاوت است افزود: «میزان فروش نشر کتابستان در نمایشگاه مجازی کتاب را در مقایسه با نمایشگاه حضوری اندک است؛ این میزان از فروش از آنچه که در اردبیهشت ۹۸در نمایشگاه حضوری رخ داد به مراتب کمتر بوده و این درحالیست که در این مدت قیمت کتاب‌ها ۵۰ درصد افزایش داشته است. در روز‌های نخست نمایشگاه مجازی کتاب تهران پیش‌بینی می‌کردم که در این سبک از نمایشگاه کتاب حدود ۳۰ از درصد از کل فروش نمایشگاه کتاب حضوری اتفاق بیفتد؛ که شنیده‌ها و دیده‌ها تاکنون آن را تائید می‌کند و این یعنی تا جبران خسارات و آسیب‌های حوزه نشر فاصله زیادی داریم.
صالحیان، مدیر نشر حدیث راه عشق نیز میزان فروش حاصل از نمایشگاه کتاب مجازی در مقایسه با نمایشگاه حضوری کمتر می‌داند، اما میگوید: «این رویداد موجب شد آثار ناشران بار دیگر در معرض دید مخاطبان قرار گیرد و فضای مثبتی در جهت فروش کتاب در کشور ایجاد شود، اما از ساختار نمایشگاه مجازی کتاب تهران و نواقص آن نمی‌توان چشم پوشی کرد. سیستمی پر از خطا که موجب شد نمایشگاه دو دوره تمدید شود؛ تمدید نمایشگاه مجازی برای دولت بی‌هزینه نیست، اما این اتفاق ناشی از عدم برنامه‌ریزی دقیق و همه جانبه مسئولان این رویداد است.
برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب رویداد پیچیده‌ای نیست؛ فقط کافی است با وجود چندین متخصص کار به طور علمی، دقیق و همه‌جانبه پایه‌ریزی شود تا از ایجاد چنین خطا‌های پیش‌پا افتاده‌ای جلوگیری شود.
مشکلات از زبان ناشران
نخستین تجربه‌ها همیشه با چالش‌ها و مشکلات متعددی همراه بوده است؛ نمایشگاه مجازی کتاب تهران نیز در این قاعده مستثنی نبوده و چه بسا فراتر هم رفته است؛ مشکلاتی که تعجب ناشران و خریداران را در این چند روز برانگیخته و به گمان برخی ناشران تجربه نمایشگاه مجازی جنوب کرمان به عنوان نسخه آزمایشی این نمایشگاه چندان کارآمد نبوده و توجه مسئولان را به نکات جزئی‌تر و جدی‌تری جلب نکرده است.
مشکلات فنی سایت و خطا‌های ادامه دارش تنها گوشه‌ای از چالش‌های این نمایشگاه بوده و ردپای بی‌تدبیری‌ها در تمامی مراحل از قبیل تبلیغات، اطلاع رسانی، ثبت سفارش‌ها و ارسال آن‌ها دیده میشود.
جای خالی تازه‌های نشر و فرصت‌هایی که از دست رفت
یکی از مشکلات و چالش‌های اساسی نمایشگاه مجازی کتاب تهران، عدم حضور تازه‌های نشر بود؛ محمد حقی مدیر نشر کتابستان در این باره میگوید: درسال‌های گذشته بخش قابل توجهی از فروش نمایشگاه تحت تاثیر تازه‌های نشر یا رویداد‌هایی نظیر برگزاری جشن امضای کتاب بود؛ در ایام قبل از شروع نمایشگاه مجازی کتاب تهران روی تعدادی از تازه‌های نشر نظیر کتاب حیدر تبلیغات گسترده‌ای را انجام دادیم، اما با وجود درخواست‌های متعدد از سوی مخاطبان، این کتاب در نمایشگاه مجازی حضور نداشت و مخاطب ناگزیر بود از سایت یا صفحه انتشارات آن را تهیه کند.
صالحیان مدیر نشر حدیث راه عشق از عدم‌حضور۴ اثر از عناوین پرفروشش در نمایشگاه مجازی کتاب تهران میگوید و ادامه می‌دهد: این اتفاق در حالی‌است که از زمان اعلام وصول این کتاب‌ها سه الی چهار ماه میگذرد؛ هر چند برای حضور این عنوان‌ها در نمایشگاه تلاش‌ها و پیگیری‌های فراوانی انجام دادیم، اما موفق نشدیم و پاسخ شفافی در این از سوی خانه کتاب باره دریافت نکردیم.
مخاطب و انبوهی از کتاب‌های ناموجود و بدون چینش
بنابر درخواست مسئولان نمایشگاه کتاب، مقرر شده بود اطلاعات آخرین نسخه انتشار هر کتاب در سایت نمایشگاه بارگذاری و برای مخاطبان به عنوان یک اثر نیز نمایش داده شود، اما با رجوع به صفحات نشر‌ها در نمایشگاه مجازی کتاب تهران، تمام نسخه‌های مختلف چاپ یک کتاب قابل رویت بود درحالیکه نوبت‌های منتشر شده‌ی گذشته هیچ کدام موجودی نداشته و در این شرایط مخاطب با حجم گسترده‌ای از کتاب‌های ناموجود مواجه شد که نتیجه‌ای جز سردرگمی برایش نداشته است.
مدیران بسیاری از نشر‌ها از این مسئله گله مندند که امکان ویرایش و چینش آثار در صفحه‌ی ناشران وجود نداشته است چراکه عموما پرفروش‌ها در اولین صفحه نمایش داده می‌شوند، اما در سایت نمایشگاه مجازی کتاب تهران با توجه به امکان ناپذیر بودن ویرایش برای ناشران، قادر به انجام چنین‌کار‌هایی نبودند.
نمایشگاه مجازی، سرزمین ناشناخته‌ها
در زمینه معرفی کتاب‌ها در پلتفرم نمایشگاه مجازی کتاب تهران اقدام خاصی تعریف نشده بود و مکانی برای تبلیغ کتاب‌ها وجود ندارد؛ مدیر فروش نشر مهرستان معتقد است این ظرفیت میتوانست به گونه‌ای ایجاد شود که ابتدا نشر‌هایی که نیازمند حمایت بیشتری هستند از سوی خانه کتاب شناسایی و سپس بستری برا تبلیغ آن‌ها ایجاد شود تا اینگونه در نمایشگاه مجازی کتاب تهران شاهد حمایت تبلیغاتی از ناشران متوسط و نوپا باشیم.
این ناشر درباره مشکلات زیرساختی سایت نمایشگاه میگوید: در بستر نمایشگاه مجازی کتاب، ناشران کوچک و نوپا مغفول واقع شده‌اند و تنها از طریق جستجوی عنوان این دسته از ناشران است که ما حضور آن‌ها را در این رویداد می‌رسیم. از طرفی دیگر هرگونه اشکال فنی که در بستر سفارش‌ها به وجود می‌آید پشتیبانی از سوی خانه کتاب صورت نمی‌گیرد و خود ناشر موظف است مشکلات را رفع کنند.
سامانه پست و تدبیری که به کار نیامد
ارسال کتاب‌ها یکی از موارد مشکل ساز نمایشگاه کتاب بود؛ سرآغاز مشکلات این شاخه از آن‌جایست است که سامانه پست کتاب‌به طور کامل با سامانه نمایشگاه مجازی کتاب‌متصل نشده است؛ ناشران در این باره با مشکلات فروانی در این چند روز مواجه بوده‌اند؛ مدیر نشر حدیث راه عشق درباره مصادیق این مشکل میگوید: روزانه نیمی از مرسوله‌های نشر در سامانه پست وارد نمیشود. به عنوان مثال تعداد اقلام پستی ۸۰ تاست، اما در سامانه ثبت سفارشات فقط ۵۰ تا ثبت شده و مامور پستی خود را موظف می‌داند که تنها همان تعداد را تحویل بگیرد. به همین خاطر مجبور هستیم روزانه خودمان بسته‌ها را تحویل پست دهیم، چون هیچ سیستم یکپارچه‌ای برای این مسئله وجود ندارد.
می توان گفت قدیمی بودن سامانه پست از نحوه عملکرد آن در نمایشگاه مجازی کتاب تهران کاملا مشهود است.
صالحیان ادامه می‌دهد: از طرفی دیگر استاندارد‌های دوگانه‌ای از سوی مسئولان نمایشگاه کتاب تهران پایه‌ریزی شده است؛ اداره پست برای مرسوله‌های پستی نمایشگاه کتاب تهران بسته‌بندی مشخصی را در نظر گرفته و تاکید کردند که ناشران حتما از بسته‌های تعریف شده استفاده کنند. درحالیکه این اندازه از کارتن هیچ مطابقتی با اندازه کتاب‌ها نداشته و برای ناشران هزینه بر است؛ برخی از ناشران تهران از این اقدام صرفه نظر کردند و به عبارتی با استفاده از پاکت‌های پستی که کم هزینه‌تر است اداره پست را در عمل انجام شده قرار دارند، اما انگار اداره پست اصفهان در این زمینه عملکرد سختگیرانه تری داشته و حتی یکبار به دلیل این که از کارتن‌های مشخص شده استفاده نکرده بودیم، مرسوله‌ها برگشت خورد.
حقی درباره پست کتاب‌ها توسط ناشران و عدم وجود انبار متمرکز بیان کرد: از لحاظ عملیاتی با توجه به پراکندگی ناشران در استان‌های گوناگون، این شیوه از پست کتاب‌ها به نظر می‌رسد تنها راه ممکن بوده و ایرادی به آن وارد نیست. اما باید دید زمانبندی اداره پست برای ارسال از این حجم از بسته‌های کتاب به چه صورت است.
نمایشگاه نیمه‌مجازی و هزینه تراشی برای ناشران
مدیر نشر حدیث راه عشق با بیان اینکه این روز‌ها ناشران به منزله صرفه جویی در هزینه‌ها با حداقل نیروی انسانی فعالیت می‌کنند‌افزود: روند نمایشگاه مجازی کتاب نیازمند نیروی انسانی بالایی است.
نمایشگاهی که در بستر فضای مجازی شکل میگیرد باید تمام اقدامات آن به صورت مجازی امکان پذیر باشد، اما به دلیل ناهماهنگی و عدم اطمینان از ثبت دقیق کتاب‌های پستی در سامانه همه چیز نیازمند ثبت کتبی و فاکتور نویسی است؛ میتوان گفت ساختار و نرم افزار تعریف شده‌ای در این باره وجود نداشت.
این ناشر ادامه می‌دهد: آمار فروش هر کتاب برای ناشر از سوی سامانه مشخص نبود به عبارتی دیگر ناشر نمیداند از هر کتاب چه تعدادی به فروش رفته است و گزارش تفکیک شده‌ای در این باره ارائه نمیشود؛ در این شرایط مجبوریم به صورت دستی بشماریم و ثبت کنیم آنگونه که از شواهد پیداست بسیاری از اقدامات ثبت و ارسال آثار با وجود مجازی بودن رویداد، سنتی انجام میشود و به عامل انسانی وابسته است.
با توجه گفته ناشران به نظر می‌رسد اگر نمایشگاه مجازی کتاب تهران با این مشکلات استمرار داشته باشد بسیاری از ناشران از حضور صرف نظر خواهند کرد؛ خانه کتاب به عنوان مجری اصلی طرح این رویداد نیازمند مشورت و تعامل بیشتری با ناشران است تا با آگاهی از نواقص، برنامه ریزی دقیق‌تری انجام دهد.