ویرانی های دوران همه گیری کرونا مشکلاتی جدی برای بازار نشر ایجاد کرده و حیات برخی ناشرین را در هوای مه آلودی با چالش های عدیده ای همراه کرده است. در این بین وجود دودستگی بین ناشرین و نبود حمایت‌های جدی دولت باعث شده ...
جغرافیای وسیع حوزه نشر حالا این روز‌ها در محدودیت‌های کرونایی گرفتار شده است و باهر دست و پا زدنی درپی بروز واثبات خود است. کمی که از نزدیکتر و با ذره بین دقت به ماجرا نگاه کنیم مشکلات خودرویی را می‌بینیم که باید با هرس کردن و ریشه کنی آنها باغچه بازار نشر را احیا کرد و جانی تازه در آن دمید.
از عدم تناسب تعداد ناشرین و تعداد کتابفروشی‌ها که جایگاه اصلی بروز ناشرین هستند گرفته تا فرآیند ارتباط گیری ناشرین با شبکه‌های پخشی کتاب و مرثیه تمام عیار تسهیلات دولتی، همه و همه تابلو‌های شاهکار نمایشگاه خودساخته بازار نشر اند که بر دیوار کوچه پس کوچه‌های پاندمی کرونا خونمایی میکنند.
آشوب کرونایی
هرچند این روز‌ها بازار فروش آنلاین کتاب تنورش داغ‌تر از همیشه است، اما سرنوشت فروش فیزیکی و مصرف کتابخانه‌ای پرونده‌ای سرباز است که در هیچ دادگاهی مختومه اعلام نشده است و مجازاتی برای متهم ردیف اولش بریده نشده است و التهاب و تشویش کرونا همچون روز‌های اول با سرعت در این میدان می‌تازد.
در همین راستا شجاعی مدیر نشر نیستان می‌گوید: «برای اینکه کمی از چالش کاهش مخاطب فروش فیزیکی را کم کنیم مجبور به کاهش تیراژ کتاب‌ها شدیم که همین امر در طولانی مدت اتفاق خوبی را برای نشر رقم نمی‌زند، همچنین اقدام به تولید نسخه الکترونیکی و کتاب گویا برای جلب و افزایش مخاطب کردیم.»
به طور کلی ناشرین کوچک و بزرگ با چالش‌های عدیده‌ای در این دوران مواجه شدند. مشکلاتی که علیزاده مدیر فروش نشر امیرکبیر آنها را تعطیلی کتابفروشی‌ها و دفاتر نشر و کاهش عملکرد چاپخانه‌ها برشمرد و عنوان کرد: «در اصل فروش مجازی و اینترنتی با وجود رشد عجیب و غریبش تنها بخشی از هزینه‌ها و میزان فروش را جبران کرد.»
در اوج کثرت
موردی که شدیدا در حوزه ناشرین به چشم می‌آید شمار و عده کثیر آنهاست این مسئله در روند فعلی حوزه ناشرین از این جهت اهمیت می‌یابد که در میان این خیل عظیم دیده شدن سخت است و حالا که همه گیری کرونا پیش آمده است دیده شدن سخت‌تر شده است و به یکی از چالش‌های مهم این حوزه تبدیل شده است. به گونه‌ای که مزیت رقابتی به برد رسانه‌ای مبدل شده است و خواه ناخواه به علت تعدد و حجم بالا عده‌ای از فضای رقابتی و دید مخاطبین جا می‌مانند.
به گفته علیزاده روابط عمومی نشر امیرکبیر تعداد ناشران در کشور به ۱۹۰۰۰ می‌رسد و در این بین رقم ۱۶۰۰۰ آن بر ناشرین غیرفعال دلالت می‌کند. شاه آبادی مدیر فروش نشر مهرستان اصفهان هم در این رابطه اشاره می‌کند که در این مسئله عده‌ای از این ناشرین غیرفعال شامل سازمان‌ها و نهاد‌های دولتی می‌شوند که در عوض سپردن چاپ کتابشان توسط یک نشر خودشان اقدام به گرفتن پروانه نشر میکنند.
عده‌ای دیگر از این پروانه نشر در پی تسهیلات و امتیازات ناشی از آن هستند؛ و به طور تقریبی میتوان ادعا کرد ما تنها ۳۰۰ الی ۴۰۰ ناشر فعال داریم.
در این ماجرا حلقه دیگری هم خودنمایی می‌کند و آن هم کم بودن تعداد کتابفروشی‌ها به نسبت تعداد و حجم بالای ناشرین است که نشان از عدم تناسب تولید و عرضه است. حال به گفته هاشمی مدیر فروشگاه سوره مهر با وجود چنددستگی‌های موجود ناشرین فروش کتب صرفا معطوف به ناشرین پرکارتر نبوده و هرنشر و سبک کتابی مخاطب خود را داشته و به فراخور موضوع و محتوا مورد اقبال قرار می‌گیرد.
چرخه انتخابی توزیع
مسئله مهم دیگری که ناشرین درگیر آن هستند ارتباط با شبکه‌های توزیع کتاب است که به آنها مجال بروز می‌دهد. در زمان همه گیری کرونا هم به علت قطع نسبی ارتباط و فروش فیزیکی ناشرین شبکه‌های توزیع کتاب اهمیت بالاتری پیدا کرده و از مهمترین راه‌های فروش و دیده شدن کتب و ناشرین به حساب می‌آیند.
این موضوع به گونه‌ای است که ناشرین کم کارتر و شهرستانی به راحتی نمی‌توانند با آنها ارتباط بگیرند و کار کنند، و همین امر است که موجب آسیب دیدن بیشتر چنین ناشرینی می‌شود. شاه آبادی مدیر فروش نشر مهرستان دلیل این امر را در آن می‌داند که تعداد تیراژ و چاپ کتاب‌هایی که ناشر در اختیار شبکه‌های توزیع قرار می‌دهد حدنصابی دارد و تا مادامی که به حدنصاب مذکور نرسیده است شبکه پخش کتاب را نمی‌پذیرد تا به ویزیتور‌های خود جهت ارائه به کتاب فروشی‌ها بدهد؛ لذا مستلزم حل این ماجرا ارتباط گیری مستقیم خود ناشر با کتابفروشی هاست، تا با این کار به مرور اعتماد شبکه‌های توزیع را جلب کرده و تیراژ خود را هم به حدنصاب مذکور برساند.
نکته جالب این ماجرا اینجاست که میتوان ادعا کرد تعیین مصوب این میزان حدنصاب از سمت ارگان یا مرجع قانونی خاصی تعیین و تصویب نشده است و شاید هم امری سلیقه‌ای از سمت طرف ذی نفع ماجراست. شبکه‌های توزیع زیادی در حال فعالیت هستند که آمار خیلی دقیقی هم از شمار آنها جایی ثبت نشده است. اما در میان آنها تعدادی هستند که به عنوان شبکه‌های اصلی به شمار می‌روند من جمله ققنوس، گسترش، آثار و ترنج در تهران و پردازان در مشهد و فدک در اصفهان.
به قیمت تسهیلات
درکنار تمام آسیب‌ها و چالش‌های ناشرین انتظار می‌رود دولت تسهیلات و حمایت‌هایی را شامل حال ناشرین کند و از این راه به ناشرین کمک کند چراکه دغدغه‌ها و چالش‌های ناشرین در این دوران بیش از هرزمان دیگری به بدنه و حیات آنها چنگ می‌زند.
علیزاده روابط عمومی نشر امیرکبیر حمایت‌های دولت در دوران کرونا برای ناشرین را اینگونه برشمرد: «اولین اقدام از سمت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به این شکل صورت گرفت که مقداری کاغذ با قیمت دولتی ارائه کرد. با وجود اینکه وزارت فرهنگ و ارشاد با این اقدام در پی حکایت از ناشرین بود، اما تکانه‌های بازار کاغذ و نیاز ناشرین آن به اندازه‌ای است که این اقدام عملا کارکرد خاصی نداشت چرا که اگر فرض کنیم واحد نیاز ناشرین ۱۰۰ واحد است میزان ارائه شده توسط این اقدام ۵ واحد بود.»
شجاعی مدیر نشر نیستان هم در اینباره عنوان کرد:« بروکراسی و روند اداری دریافت این سهمیه کاغذ به گونه‌ای بود که بسیاری ناشرین قادر نبودند برای دریافت آن صبر کنند و عمدتا میزان کمی از آن استفاده شد.»
علیزاده دومین اقدامی که از سمت دولت متوجه ناشرین شد را نمایشگاه مجازی کتاب عنوان کرد. همچنین افزود: «استقبال و فروش این نمایشگاه به قدری بالا بود که سرعت پاسخ دهی به سفارشات پایین بود و چرخه نمایشگاه از روند استقبال عقب ماند.»
وی معتقد است: «ناشرینی که با آمادگی کافی در این نمایشگاه حضور به هم رساندند اتفاق مثبتی را برای خودشان رقم زدند در حالی که تعدادی از ناشرین با وجود انجام ثبت نام در نمایشگاه حضور نیافتند. همین استقبال‌ها و فروش‌ها موجب شد مجددا چرخه نقدی به راه بیفتد چرا که نمایشگاه بزرگ کتاب همیشه موجب این امر میشد و بودجه نقدی زیادی را به گردش در می‌آورد. برخلاف کار با شبکه‌های پخش که عملکرد نقدی آنی‌ای ندارند و با تخفیف کتاب را از ناشر خریداری میکنند و در عوض چک می‌دهند.»
شجاعی مدیر نشر نیستان هم دراینباره عنوان کرد: «نمایشگاه کتاب سود خاصی برای ناشرین در پی نداشت با وجودی که هزینه ارسال رایگان از ناشرین اخذ میشد و همچنین تخفیفات کتاب‌ها که گا‌ها در کنار هزینه بسته بندی سودی را که نصیب ناشر نمیکرد بلکه چیزی هم از جیب خود ناشر صرف میشد.»
علیزاده سومین اقدام دولت برای حمایت از ناشرین در دوران کرونارا فروش‌های استثنایی و پویش گونه پاییزه برشمرد و معتقد بود: «چنین اقداماتی مسکن موقت است و در طولانی مدت و کلان‌تر اثرگذار و کمک کننده نیست.»
اینط.ر که از یافته‌ها و گفته‌های ناشرین مختلف به نظر می‌رسد تقریبا هیچ حمایت یا تسهیلات سازمان یافته و موثری به ناشرین در این دوران همه گیری کرونا ارائه نشده است. ازجمله پیشنهادات خود ناشرین در راستای حمایت‌های بالقوه دولت از آنها این است که به فرض مثال همان هزینه‌ای که صرف خریدن کتاب‌های برخی ناشرین میکنند و بهره کافی ندارد را به خود ناشر ارائه دهند تا ناشر این هزینه را صرف تبلیغات گسترده همان کتاب برای دیده شدن موثر کتاب مذکور کند.
کلام آخر
با وجود آشوب و مشکلاتی که برای همه ناشرین در این دوران همه گیری کرونا ایجاد شد، برخی ناشرین کم کارتر به جهت اینکه پیش از ماجرای همه گیری هم مشکلات و دردسر‌های بیشتری داشتند سخت‌تر توانستند با شرایط موجود هماهنگ شده و به روند کاری خود ادامه دهند.
از طرفی هم ناشرین حمایت‌های خاصی از سمت دولت دریافت نکرده اند، با اینکه انتظار می‌رفت در چنین شرایط سختی که به علت محدودیت‌های کرونایی و تعطیلی‌ها و تورم‌های ناشی از آن ایجاد شده است دولت تسهیلات و بسته‌های کمکی را برای ناشرین در نظر بگیرد. شبکه‌های پخشی کتاب هم تا مدت نه چندان واضحی تبلیغ و پخش کتاب‌های این ناشرین را به عهده نمیگیرند.
حتی در نمایشگاه‌های کتاب هم که می‌بایست فرصتی برای دیده شدن ناشرین عمومی باشد، با وجود قیمت بالای تبلیغات این امکان تا حد زیادی ممکن نیست. همینطور نمایشگاه مجازی کتاب برگزار شده در عین نفع ناشر تاثیرمنفی بر کتابفروشی‌ها گذاشت، کتابفروشی‌هایی که در اولین سطح فروش کتاب، تکانه‌های ناشی از همه گیری کرونا را دریافت و لمس کردند.