اردیبهشت هر سال، با برپایی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، خیل عظیم علاقه‌مندان از سراسر کشور به محل برپایی این رویداد بزرگ می‌آیند و ضمن خرید آثار مورد‌نیازشان در فضای فرهنگی آن قدم می‌زنند. امسال اما این قرار سالانه به هم خورده است؛ این نمایشگاه که به‌دلیل ماه‌رمضان قرار بود کمی زودتر و در اواخر فروردین برپا شود نه‌تنها در زمان مقرر برگزار نشد که به‌دلیل شیوع کرونا ماه‌ها بلاتکلیف ماند.
در این مدت نظرات مختلفی درباره لزوم یا عدم لزوم برپایی آن و چگونگی آن به بحث گذاشته شد. این ابهام ادامه داشت تا اینکه هفته گذشته معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، با صدور حکمی موسسه کتاب و ادبیات ایران را به‌عنوان مسوول برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران تعیین کرد و به این شکل دست‌کم مشخص شد که قرار است این نمایشگاه به‌صورت مجازی برقرار شود. با وجود این حکم، هنوز ابهام‌های زیادی درباره نحوه برپایی آن پابرجاست؛ گذشته از زمان نامعلوم برپایی آن، نه تنها سازوکار اجرای آن هنوز روشن نشده است بلکه بر ابهامات آن نیز افزوده شده است. تنها چیزی که از متن حکم محسن جوادی برمی‌آید، این است که این تصمیم به‌منظور جبران بخشی از خسارت‌ها و ضرر و زیان ناشی از عدم برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در شرایط موجود کشور گرفته شده است.
تجربه‌های مشابه
ایران تنها کشوری نیست که در آن نمایشگاه بین‌المللی کتاب برگزار می‌شود و تنها سرزمینی نیست که درگیر این اپیدمی شده است مثلا بخش فیزیکی و حضوری هفتاد و دومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت در سال‌جاری به‌دلیل محدودیت‌های سفر ناشی از بیماری همه‌گیر کرونا لغو شد و نسخه دیجیتال این نمایشگاه از اول اکتبر شروع و تا تابستان سال ۲۰۲۱ ادامه خواهد داشت. همچنین پکن نیز به‌دلیل گسترش ویروس کرونا و محدودیت‌های ناشی از این بحران، همچون بسیاری از رویدادهای فرهنگی و هنری سال‌جاری به‌صورت آنلاین و از ۲۶آگوست برگزار خواهد شد. چندی پیش نیز سی‌وسومین نمایشگاه کتاب مسکو که بزرگ‌ترین نمایشگاه کتاب در روسیه است از ۱۲ شهریورماه به‌صورت آنلاین و آفلاین به مدت پنج روز میزبان علاقه‌مندان کتاب از سراسر جهان بود.
به این نمایشگاه‌ها باید رویدادهای زیاد دیگری چون نمایشگاه بین‌المللی کتاب الجزایر و نمایشگاه کتاب «اکلتان» در فیلیپین را نیز بیفزاییم. با وجود تکرار چنین اتفاقاتی شاید در نگاه نخست به نظر آید بتوان از تجربه این کشورها در زمینه برپایی نمایشگاه آنلاین کتاب استفاده کرد اما نکته مهمی که در این زمینه وجود دارد تفاوت بنیادی این نمایشگاه با نمایشگاه کتاب تهران است؛ همان تفاوتی که همواره در تمام سال‌های برپایی آن موضوع انتقادها بوده و آن چربیدن شکل فروشگاهی آن بر جنبه نمایشگاهی آن است.
در اغلب نمایشگاه‌های معتبر کتاب در جهان، مکان نمایشگاه بیشتر محلی برای تبادلات خرید حق چاپ و ترجمه از سوی بنگاه‌های انتشاراتی است و مردم عادی جز روزهایی خاص اجازه حضور در آن را ندارند و اگر هم در آن شرکت کنند فقط برای کسب آگاهی از تازه‌های نشر است نه خرید آن. این درحالی است که هر ساله نمایشگاه کتاب تهران به‌منظور ایجاد بازاری بزرگ برای عرضه مستقیم کتاب‌ها به مخاطبان برپا می‌شود و ناشران با تخفیف‌های مصوب سعی در جذب بیشتر عموم مردم دارند. اگرچه چنین رویکردی در شرایط نابسامان اقتصادی جامعه و صنعت نشر به‌عنوان مسکن، حامیانی دارد؛ به‌ویژه در بین ناشرانی که به‌دلیل نداشتن کتاب‌فروشی از عرضه مستقیم کالاهایشان به مردم محروم هستند، بسیاری نیز چنین شیوه‌ای را در مقایسه با نمونه‌های خارجی مغایر با اهداف برگزاری نمایشگاه کتاب می‌دانند و بر این باورند که علاوه بر خدشه به وجهه بین‌المللی آن، ایجاد چنین بازاری موجب وارد کردن ضرر و زیان به کتاب‌فروشان مستقل به خصوص در شهرستان‌هاست.
اکنون در تنگنای برپایی رویدادهای فیزیکی این عیب بار دیگر به شکل بزرگ‌تری به چشم می‌آید. در این مدت نمایشگاه‌های بین‌المللی معتبر با ایجاد سامانه‌ای الکترونیکی و عرضه کتابهای جدید ناشران راه را برای تبادل رایت و امکان تجارت همچنان برقرار کرده‌اند اما بعید است که هنوز برای خود برپا‌کنندگان نمایشگاه کتاب تهران شکل ارائه فروش کتاب به‌صورت آنلاین و یکپارچه برای حجم انبوه ناشران و خریداران مشخص شده باشد، یا اگر هم باشد آیا توانایی ایجاد چنین سامانه‌ای با وجود زیرساخت‌های فضای مجازی در کشور وجود خواهد داشت یا نه؟ و همچنین در صورت به وجود آمدن چنین سامانه‌ای، چه مزیتی در مقایسه با فروش آنلاین کتاب که هم‌اکنون توسط ناشران انجام می‌گیرد، در آن لحاظ خواهد شد؟
و پرسش آخر اینکه درحالی‌که می‌توان با طرح‌های جایگزین مانند طرح‌های فصل کتاب از طریق کتابفروشیها نیاز مخاطبان را برطرف کرد چه لزومی به برپایی نمایشگاهی است که با صرف هزینه نتیجه استقبال از آن نامعلوم است؟