میهمان ناخوانده‌ای که چندماهی است جهان را گرفتار کرده، در کنار همه اثرات مخربی که به‌دنبال داشته و دارد موجب شروع تغییراتی از جمله در صنعت نشر کشورمان شده است. آن طور که در گزارش امروز و به نقل از برخی فعالان حوزه کتاب می‌خوانید،
روند فعلی نشان داده که برخی پیش‌بینی‌ها درباره تعطیلی موقت نمایشگاه کتاب تهران درست از آب درنیامده و بعد از مهار پاندمی کرونا باید منتظر شکل تازه‌ای از فعالیت‌ها در بخش‌های مختلف حوزه کتاب باشیم که شاید به مرور حتی برگزاری این رویداد مهم علمی- فرهنگی کشورمان را از شکل فروشگاهی به سوی نمایشگاه بکشاند.
حواسمان به ادامه حیات کتابفروشیها باشد
اواخر بهمن ماه سال گذشته خبر رسمی ورود این ویروس به کشورمان منتشر شد؛ کمی بعد هم به دستور ستاد ملی مقابله با کرونا اغلب اماکن فرهنگی همچون کتابفروشیها برای قطع زنجیره این ویروس تعطیل شدند. اتفاقی که تا اواخر فروردین ماه ادامه پیدا کرد و حالا مدتی است که شاهد بازگشت تدریجی فعالیت ناشران و کتابفروشان به روند سابق خود هستیم.
با‌وجود مخالفت اغلب اهالی نشر با برگزاری آنلاین نمایشگاه کتاب تهران، عموم فعالان این عرصه بر ضرورت بهره‌گیری هر چه بیشتر از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی بویژه در شرایط فعلی تأکید دارند. امیرحسین زادگان، مدیر «نشر ققنوس» از جمله ناشرانی ست که تأکید دارد این روزها فرصت خوبی برای فروش کتاب‌های صوتی و الکترونیکی است. او در همین زمینه به «ایران» می‌گوید:«یکی از اتفاقاتی که این روزها شاهد بودیم توجه بیشتر مخاطبان به کتاب‌های صوتی است؛ البته یارانه‌ای که ارشاد در همان ابتدای گسترش بیماری کرونا به این کتاب‌ها اختصاص داد هم بی‌تأثیر نبوده است.»
فارغ از بحث‌هایی که طی این یکی- دو ماه درباره برپایی مجازی نمایشگاه کتاب تهران شاهد بودیم برخی هم تأکید دارند که می‌توان در ابعاد خیلی کوچک‌تری دست به برگزاری فروشگاه‌ها و نمایشگاه‌های آنلاین کتاب زد. حسین زادگان هم از موافقان چنین راهکارهایی است؛ اما تأکید می‌کند باید حواس فعالان نشر به حیات کتابفروشیها باشد و ادامه می‌دهد:«طی این مدت اهالی نشر نشان دادند که می‌توان بخشی از فروش کتاب را به فضای مجازی منتقل کرد؛ هر چند که هنوز خیلی از فعالان این حوزه از جمله خود ما علاقه‌مند به فروش فیزیکی کتاب هستیم اما می‌توان با درنظر گرفتن نکات ضروری به فروش مجازی هم توجه بیشتری نشان داد.»
او یکی از آسیب‌های فروش اینترنتی را انتظار مخاطبان در اعمال تخفیف می‌داند و تأکید می‌کند: «یکی از مشکلات فروش اینترنتی، ضرورتی ست که مردم در درج تخفیف می‌دانند که در صورت دائمی شدن این تخفیف‌ها باید منتظر رواج فرهنگ اشتباهی شد که به اقتصاد نشر آسیب جدی می‌زند. البته نکته دیگری که نباید فراموش شود ضرورت نظارت بر سایت‌ها، کانال‌ها و شبکه‌های اجتماعی فروش اینترنتی کتاب است که از این طریق شاهد رواج فروش کتاب‌های قاچاق نباشیم.» حسین زادگان تأکید دارد بهتر است به جای فروش مستقیم کتاب از سوی ناشران، ضرورت‌های چرخه نشر رعایت شده و اگر قرار است صفحه یا سایتی به این منظور شکل بگیرد از دریچه کتابفروشان باشد تا شاهد از میان رفتن آنها نباشیم.
پیشنهاد او به کتابفروشان ارائه معرفی و نقدهای اصولی برای معرفی آثار است تا از این طریق آنهایی که امکان خرید حضوری در شرایط فعلی را ندارند همچنان مخاطب کتاب باقی بمانند. او که یکی از مشکلات این روزهای صنوف مختلف نشر را چک‌های برگشتی می‌داند؛ اما تأکید دارد که نزدیک 60 درصد فعالیت‌های عرصه نشر به حالت عادی بازگشته است.
جلب توجه اهالی نشر به ظرفیت‌های فضای مجازی
مهدی فیروزان، مدیرعامل مؤسسه شهر کتاب هم معتقد به تقویت جدی‌تر بخش فروش آنلاین مؤسسات نشر و کتابفروشی هاست؛ او نیز به «ایران» می‌گوید:«در کنار ضرورت حفظ کتابفروشیها به شکل فیزیکی باید شاهد تحولاتی در بخش الکترونیکی خود هم باشیم. البته تحقق این مسأله نیازمند بازارسازی و اطلاع‌رسانی ست؛ بخشی که متأسفانه اهالی نشرمان تلاش کمتری در این زمینه دارند. فضای مجازی از ظرفیت زیادی برای عرضه کتاب‌ها، چه به لحاظ نمایش و چه فروش برخوردار است. اتفاقی که کرونا در کشورمان رقم زد موجب توجه هر چه بیشتر به امکانات فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی شد.»
این فعال فرهنگی انتشار ویدئوهای دربردارنده گفت‌و‌گو با صاحبان آثار را یکی دیگر از اقدامات خوب در زمینه تقویت فروش اینترنتی می‌داند و ادامه می‌دهد:«شاید یکی از خوبی‌های این بیماری ناشناخته را بتوان در این دانست که اهالی نشر متوجه شدند، نیاز بسیاری به دیجیتالی کردن فعالیت‌های خود دارند. با اینکه از مخالفان برپایی نمایشگاه کتاب آنلاین هستم اما معتقدم امکان برگزاری نمایشگاه‌های آنلاین در ابعاد خیلی کوچکتر، میان نهایت 10-15 ناشر وجود دارد و تجربه خوبی برای خود ناشران و مردم خواهد بود.»
البته فیروزان هم معتقد است همچنان بخش عمده‌ای از مخاطبان علاقه‌مند به حضور در کتابفروشیها و خرید کتاب به شکل فیزیکی‌اش هستند. به گفته این مسئول فرهنگی حضور پررنگ‌تر فضای مجازی در عرصه نشر هم فرصت و هم تهدید دارد. از همین رو نیاز به انجام بررسی‌های بیشتری برای کشف آسیب‌های احتمالی و پیدا کردن راهکارهای مقابله با آنهاست تا شاهد کنار زدن بازار فیزیکی خرید و فروش کتاب از سوی بازار اینترنتی نباشیم. فیروزان هم تأکید دارد که وضعیت نشر تا حدی به دوران قبل بازگشته و تصریح می‌کند: «از اواخر اردیبهشت ماه شرایط تقریباً عادی شده، آنچنان که در مقایسه این روزها با دوره زمانی مشابه در سال گذشته تقریباً فروش مشابهی داشته ایم؛ البته این تشابه به سبب افزایش قیمت‌ها رخ داده وگرنه از نظر کمی هنوز کمتر است.»
یکی از تغییرات ملموس این روزهای نشر، کاهش انتشار کتاب‌های چاپ اولی از سوی ناشران و ترجیح آنان به چاپ کتاب‌هایی ست که اطمینان خاطر بیشتری از بابت بازگشت سرمایه خود درباره آنها داشته باشند.
فضای مجازی در خدمت بازگشت سریع‌تر سرمایه
اسماعیل حسن‌زاده، مدیر نشر «بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه» هم از جمله ناشرانی ست که تأکید بر تقویت بیشتر بخش مجازی و الکترونیکی صنعت نشر دارد؛ او نیز به «ایران» می‌گوید:«مؤسسه ما از حدود هشت-نه ماه قبل، حتی پیش از شیوع کرونا درصدد راه‌اندازی بخش فروش آنلاین برآمده که برنامه همکاری با 200 ناشر برای فروش کتاب‌های آنان را داریم که تا یک ماه آینده سایت در دسترس علاقه مندان قرار می‌گیرد.»
او یکی از ضرورت‌های توجه به فضای مجازی در بخش فروش کتاب را بازگشت سریع‌تر سرمایه به ناشر می‌داند و ادامه می‌دهد: «در خرید و فروش کتاب به شکل رایج آن، به‌طور میانگین یک سال برای بازگشت سرمایه زمان نیاز است. از آنجایی که در کشوری با تورم روزافزون زندگی می‌کنیم اغلب مواقع بازگشت پول ناشر بعد از زمان یاد شده منجر به حذف سود یا به حداقل رسیدن آن می‌شود. بنابراین تقویت فروش آنلاین تا حدی قادر به حل این مسأله خواهد بود.» حسن‌زاده با این حال چندان به شرایط فعلی بدبین نیست و معتقد است که پشت هر اتفاق سیاهی، روزهای روشنی هم هست و ادامه می‌دهد: «بالاخره این شرایط را پشت سرمی گذاریم و من معتقدم تجربه‌های حاصل از سختی‌های این دوران ما را به سوی وقوع اتفاقات و تحولات خوبی در نشرمان رهسپار خواهد کرد.»
او معتقد است آن دسته از فعالان عرصه نشر که چندان حرفه‌ای کار نمی‌کنند و از سویی توجهی به مقتضیات روز ندارند تحت تأثیر شرایط فعلی به مرور از چرخه نشر حذف خواهند شد. حسن‌زاده برگزاری سراسری آنلاین نمایشگاه‌های کتاب را اثربخش نمی‌داند چون هنوز در برگزاری نمایشگاه کتاب تهران طبق روال عادی که سنتی چهاردهه‌ای شده است، مشکلات و نقایص زیادی داریم و قطعاً در برگزاری آنلاین، با مشکلات بیشتری روبه‌رو خواهیم بود.
مدیر بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه درباره حمایت مسئولان دولتی هم می‌گوید:«با وجود ضرورت حمایت از صنعت نشر، اعتقاد چندانی به اثرگذاری وامی که وزارت ارشاد درصدد ارائه آن است ندارم، چه بسا گرفتن وام از بانک‌ها طبق روال عادی، کاغذبازی و استهلاک کمتری داشته باشد و ضمناً رقم بالاتری را شامل خواهد شد. وزارت ارشاد می‌تواند کمک‌ها و یارانه‌های خود را در کتابفروشیها متمرکز کند یا اینکه کتابخانه‌های عمومی را تقویت کند تا هم خرید کتاب از ناشران اتفاق بیفتد و هم کتاب به دست مخاطبان برسد. بدیهی است که این جهت گیری‌های حمایتی باید با همراهی و نگاه تخصصی اتحادیه ناشران و کتابفروشان توأم باشد. ما کماکان بیشترین مطالبه‌ای که از وزارت ارشاد داریم به مقوله ممیزی برمی‌گردد که امیدواریم از سختگیری‌ها و ایرادگیری‌های هر روز فزاینده‌ای که شاهدش هستیم، کاسته شود.»